Bài viết này sẽ tập trung phân tích việc một số người Khmer mang họ Nguyễn, dựa trên bối cảnh lịch sử và quá trình giao thoa văn hóa. Việc tìm ra những ví dụ cụ thể và phân tích vai trò của họ sẽ làm sáng tỏ hơn vấn đề "Tại sao nhiều người Khmer mang họ Nguyễn?". Qua đó, chúng ta sẽ hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa và mối quan hệ tốt đẹp giữa các dân tộc anh em cộng cư ở vùng đất Phương Nam khi xưa!
Họ Nguyễn không chỉ là họ phổ biến nhất tại Việt Nam với khoảng 38-40% dân số, mà còn là một trong những họ lớn nhất trên hành tinh, người họ Nguyễn có mặt ở khắp nơi trên thế giới.
Xét trong phạm vi dân tộc Kinh, thì họ Nguyễn cùng với họ Lê là hai trong số những họ tiêu biểu nhất, có thể coi là "nguồn cội". Vậy tại sao người Khmer cũng có nhiều người mang họ Nguyễn? Câu trả lời tưởng chừng đơn giản, nhưng ẩn chứa đằng sau nó là cả một câu chuyện dài về lịch sử, văn hóa và sự giao thoa giữa các dân tộc anh em trên dải đất hình chữ S.
Người Khmer ban đầu không có họ, sau đó tiếp thu "họ" từ các dân tộc khác, đặc biệt là từ thời nhà Nguyễn và qua quá trình cộng cư, là một yếu tố then chốt cần được nhấn mạnh. Nhà Nguyễn, với chính sách cai trị và mong muốn quản lý dân cư hiệu quả, đã ban cho người Khmer (thường dân) các họ: Thạch, Danh, Sơn, Kim, Kiên... Và ban họ Nguyễn (họ của hoàng tộc) cho những người Khmer có công với nhà Nguyễn. Ngoài ra người Khmer tiếp thu "họ" từ người Việt và người Hoa như: Trần, Dương, Trương, Lý, Huỳnh, Mã... Lại có những họ thuần tuý Khmer như Chao, U, Khan, Khum. Nhưng trong phạm vi bài viết này chỉ phân tích về "họ" Nguyễn của người Khmer, dựa trên bối cảnh lịch sử, chính sách của nhà Nguyễn, và quá trình giao thoa văn hóa.
Trước khi đi sâu vào vấn đề chính, chúng ta hãy cùng điểm qua đôi nét về một nhân vật điển hình nhất đó là Thống Chế Điều Bát Nguyễn Văn Tồn, một nhân vật lịch sử kiệt xuất, người có công lớn trong việc giúp vua Gia Long đánh bại nhà Tây Sơn, thống nhất đất nước, và đặc biệt là công cuộc khai hoang, mở mang bờ cõi ở vùng đất Nam Bộ.
Nguyễn Văn Tồn, là một người Khmer tên thật là Duông (không có họ) sinh năm 1763 tại làng Nguyệt Lãng, xã Bình Phú, huyện Càng Long, tỉnh Trà Vinh dưới thời Võ vương Nguyễn Phúc Khoát, ông là một dũng tướng lừng danh trấn giữ vùng đất phương nam cho nhà Nguyễn. Ông không chỉ giỏi võ nghệ, thao lược hơn người, mà còn là một nhà cai trị tài ba, rất được lòng dân. Ông vào sinh ra tử, sát cánh cùng Gia Long bôn tẩu, là người Khmer duy nhất theo chúa sang Vọng Các (nước Xiêm La). Một trong những chiến công quan trọng của ông chính là việc cùng Thoại Ngọc Hầu chỉ huy quân dân đào kênh Vĩnh Tế - một công trình thủy lợi vĩ đại, có ý nghĩa chiến lược quan trọng trong việc phát triển kinh tế, giao thông và quốc phòng ở vùng đất Tây Nam Bộ.
Bên cạnh đó, ông còn có công lớn trong việc giúp dân khai hoang, lập ấp ở nhiều vùng thuộc Vĩnh Long và Trà Vinh ngày nay. Ông khuyến khích người dân, bao gồm cả người Kinh, người Khmer, người Hoa, cùng nhau khai khẩn đất hoang, trồng trọt, chăn nuôi, tạo dựng cuộc sống ấm no.
Do tinh thần tận tụy phục vụ và lòng trung thành tuyệt đối với triều đình, ông đã được phong hầu và ban họ Nguyễn. Sau này khi ông mất vào năm 1820, nhân dân vùng Trà Ôn tưởng nhớ vị tiền hiền, đã xây lăng thờ cúng, với tên gọi đầy tôn kính và thân mật – Lăng Ông, hiện đang an vị tại giồng Thanh Bạch, ấp Mỹ Hòa, xã Thiện Mỹ, huyện Trà Ôn, tỉnh Vĩnh Long. "Lăng Ông" đã được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Tuy nhiên, do ít được quảng bá và giới thiệu đến với du khách và các nhà nghiên cứu, di tích cũng chỉ được biết đến trong phạm vi khu vực Trà Ôn - Mân Thít và vùng phụ cận, cũng không nhiều người biết đến công đức của ông.
Kể về Thống Chế Điều Bát Nguyễn Văn Tồn là một điển hình. Vậy, điều này liên quan gì đến việc một số người Khmer mang họ Nguyễn?
Nhà Nguyễn, đặc biệt là dưới thời vua Gia Long và Minh Mạng, đã thực hiện chính sách ban thưởng cho những ai có công trong việc khai hoang, lập ấp, bảo vệ biên cương. Một trong những hình thức ban thưởng đó là ban họ Nguyễn - họ của hoàng tộc - cho những cá nhân có công, bất kể họ thuộc dân tộc nào. Để thể hiện sự coi trọng và ghi nhận công lao của họ đối với triều đình. Ngoài những người Khmer làm quan cho triều đình, tham gia vào bộ máy hành chính, được ban họ Nguyễn để thể hiện sự tin tưởng và trọng dụng. Thì những trưởng làng, trưởng thôn Khmer ở vùng Hà Tiên, Châu Đốc đã giúp đỡ trong quá trình Vua Nguyễn Ánh bôn tẩu, chống lại Tây Sơn và họ đã được ban họ Nguyễn sau khi Nguyễn Ánh lên ngôi. Ngoài ra người dân có công khai hoang, lập ấp: Như đã phân tích nhiều lần, những người Khmer có công trong việc khai hoang, lập ấp, phát triển kinh tế cũng có thể được ban họ Nguyễn. Điều đó đã tạo nên một phần không nhỏ trong cộng đồng người Khmer mang họ Nguyễn.
Trong quá khứ, việc người Khmer mang họ Nguyễn đã từng là một điều khá đặc biệt. Trong những làng quê Nam Bộ thế kỷ 18-19 và đầu thế kỷ 20, những gia đình Khmer mang họ Nguyễn thường có vị thế nổi bật. Họ sở hữu những cánh đồng màu mỡ, những ngôi nhà bề thế, và được tôn trọng bởi cả người Việt lẫn người Khmer. Vị thế xã hội cao quý này có được một phần nhờ mối quan hệ mật thiết với triều đình nhà Nguyễn. Tuy nhiên, chính sự đặc biệt này đã khiến họ trở thành những người "khác biệt" trong cộng đồng Khmer và dần dần về sau, trong quá trình cộng cư lâu dài, nhiều thế hệ người Khmer mang họ Nguyễn đã tiếp thu và "Việt hóa" bản thân mình trở thành người Việt chính thức. Ngày nay những gia đình người Khmer mang họ Nguyễn tại Nam Bộ đã không còn nhiều như những thế kỷ trước.
 |
| Lăng mộ Nguyễn Văn Tồn (Duông) và gia đình được xây dựng theo kiểu thức thời triều Nguyễn mà không theo một chút hình thức táng tục nào của người Khmer |