Có nguồn gốc từ Hindu giáo, nhưng Yaksa trong văn hóa Khmer có đôi chút khác biệt, các ngài thường được miêu tả là những người khổng lồ với sức mạnh phi thường, có thể mang cả hai tính cách thiện và ác. Họ thường xuất hiện trong các câu chuyện thần thoại, truyền thuyết và nghệ thuật, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ đền đài, chùa chiền và mang lại may mắn cho cộng đồng. Và thường được liên kết với các vị thần như Kubera (កុបេរ, vị thần tài lộc) hoặc thần Vaisravana (វេស្សវណ្ណ, tứ đại thiên vương trấn giữ phương Bắc) vốn nổi tiếng trong văn hóa Khmer và Thái.
  |
| Tượng Yaksa hộ pháp tại chùa Sleng Chas (Phước Hưng, Trà Cú, Trà Vinh) |
Yak cũng có 2 giống nam và giống nữ. Giống đực gọi là Yaksa và giống cái gọi là Yaksi hay Yakshini. Trong Văn hóa Khmer cổ, Yakshini thường được miêu tả là những sinh vật xinh đẹp, quyến rũ, có sức mạnh siêu nhiên, họ cũng là biểu tượng của tình yêu và sắc đẹp. Thỉnh thoảng mới có cũng có những câu chuyện kể về Yakshini hung dữ và gây hại cho con người.
 |
| Hình vẽ Yakshini chụp lại từ một trang sách xem tuổi của người Khmer |
Tuy nhiên ngày nay, đa phần Yakshini thường được miêu tả là những sinh vật to lớn và hung tợn không thua gì Yaksha (giống đực) cả. Họ có thể có vẻ ngoài dữ dằn, với khuôn mặt đáng sợ, răng nanh sắc nhọn, móng vuốt sắc bén và thậm chí hiểm ác hơn Yaksa. Yakshini cũng có thể đóng vai trò bảo vệ hoặc gây hại cho con người, tùy thuộc vào từng câu chuyện. Họ có thể là những người bảo vệ trung thành, nhưng cũng có thể là những kẻ báo thù tàn bạo.
Sau đây là một số Yaksa nổi tiếng mà chúng ta thường gặp trong văn hóa tâm linh Khmer - Thái:
- Vaisravana (វេស្សវណ្ណ) là một trong Tứ Đại Thiên Vương trấn giữ phương Bắc và là vua của các Yaksa, thường được miêu tả là một vị thần mạnh mẽ, với khuôn mặt uy nghiêm, mặc áo giáp và cầm một cây trượng hoặc một bảo tháp. Ngài thường đi kèm với linh vật của mình là một con sư tử hoặc một con chuột.
- Kubera (កុបេរ) là vị thần tài lộc và sự giàu có, thường được miêu tả là một người đàn ông mập mạp, bụng phệ, với nhiều đồ trang sức quý giá. Ngài thường cầm một túi tiền hoặc một chiếc bình chứa đầy vàng bạc. Trong văn hóa Khmer ngài thường xuất hiện trong các đền đài và kiến trúc cổ. Trong tâm linh, người Khmer và người Thái thường kết hợp Vaisravana và Kubera với nhau để tạo thành một cặp thần bảo hộ mạnh mẽ. Hoặc ghép đặc tính của Kubera vào Vaisravana tạo thành một vị thần duy nhất tượng trưng cho sự giàu có, thịnh vượng, sức mạnh và bảo vệ.
- Vebachitti Asurin (វេបចិត្តិអសុរិន្ទ): Ngài là một trong số vua của các Asura, là cha vợ của vị thần tối cao Indra và là cha của thần Rahu - một vị thần đầu rắn mình người, thường gây ra hiện tượng nhật thực và nguyệt thực. Ngài thường được mô tả là một Yaksa mạnh mẽ, có sức mạnh to lớn và khả năng chi phối các yếu tố tự nhiên như sấm sét, mưa bão và động đất... Nhưng ngài lại có lòng sân hận sâu sắc với Sakka (thần Indra) và thường xuyên gây chiến với các chư thiên. Về sau, ngài trở thành một vị hộ pháp của Phật giáo nhưng ít xuất hiện trong nghệ thuật tạo hình Khmer.
- Alavakkha Yaksa (អាឡវក្ខយក្ស): Ngài được mô tả Yaksa tàn bạo, có sức mạnh phi thường và lòng tự cao. Ngài sống trong một khu rừng gần thành phố Alavi. Đặc biệt có một búi tóc trên đầu, được coi là vũ khí lợi hại, có thể tiêu diệt bất cứ ai. Ngài thường xuyên bắt người qua đường để ăn thịt, khiến dân chúng khiếp sợ. Khi Đức Phật đi ngang qua khu rừng này, ngài xông ra để bắt Đức Phật ăn thịt, nhưng sau đó đã bị Đức Phật cảm hóa. Ngài đã quy y tam bảo và dùng búi tóc trên đầu để lau chân Đức Phật để tỏ lòng thành kính.
- Ravana (ក្រុងរាពណ៍) nổi tiếng trong sử thi Ramayana (រាមកេរ្តិ៍ - Reamker), ông được miêu tả với 10 đầu và 20 tay, tượng trưng cho sức mạnh phi thường, quyền lực tối thượng, ông là một chiến binh tài giỏi và một nhà lãnh đạo tài ba, có thể đánh bại hầu hết các vị thần và các loài quỷ khác. Là một Yaksa kiêu ngạo, tàn bạo và đầy tham vọng, ông luôn tìm cách mở rộng quyền lực và thống trị thế giới. Trong Ramayana, Ravana là kẻ thù của Rama (ព្រះរាម), hoàng tử của vương quốc Ayodhya. Ravana đã bắt cóc Sita, vợ của Rama, và giam cầm nàng ở Lanka. Rama sau đó đã dẫn quân đội của mình đến Lanka để giải cứu Sita và đánh bại Ravana.
- Rahu Asurin (រាហូអសុរិន្ទ) phiên âm tiếng Việt thành La Hầu, ông là con của Vebachitti Asurin, mặc dù Rahu bị thần Vishnu chém bằng vòng luân xa đứt làm đôi nhưng vẫn bất tử. Vị thần này được miêu tả trong nghệ thuật như là một con rồng không có thân, cưỡi trên một cỗ xe do tám con ngựa ô kéo và thường được liên kết với các hiện tượng thiên nhiên như nhật thực và nguyệt thực. Người xưa tin rằng khi Rahu nuốt Mặt Trời hoặc Mặt Trăng, sẽ xảy ra nhật thực hoặc nguyệt thực. Rahu cũng được coi là một trong chín hành tinh gọi là sao la hầu. Ông đại diện cho sự tham lam, ích kỷ và những ham muốn vật chất. Trong văn hóa Khmer, hình tượng Rahu thường xuất hiện trong các đền đài, chùa chiền và các tác phẩm nghệ thuật. Ông thường được miêu tả với khuôn mặt dữ tợn, miệng rộng và hai tay giơ lên để nuốt Mặt Trời hoặc Mặt Trăng. Người Khmer tin rằng Rahu là một vị thần mạnh mẽ, có thể mang lại cả may mắn và tai họa. Và Rahu Kala (រាហូកាល) được coi là điềm gở.
- Yaksa Indrajit (យក្សឥន្ទ្រជិត) cũng là một nhân vật nổi tiếng trong sử thi Ramayana (រាមកេរ្តិ៍ - Reamker). Ông là con trai của Ravana (ក្រុងរាពណ៍), quỷ vương của Lanka, là một chiến binh tài giỏi, thông minh kiệt xuất và có khả năng sử dụng nhiều loại vũ khí khác nhau. Indrajit là một nhân vật phức tạp và đa diện. Ông không chỉ là một chiến binh mạnh mẽ mà còn là một người con trung thành và một người chồng rất yêu vợ. Một trong những chiến tích nổi bật của Indrajit là việc đánh bại Lak (ព្រះលក្សណ៍), em trai của Rama, và khiến Lak bị thương nặng. Tuy nhiên, cuối cùng, Indrajit đã bị Rama đánh bại và giết chết.
- Yakshini Surpanakha (យក្ខិនីសូរបនខា) là một quỷ nữ gian xảo, độc ác với hàng trăm phép biến hóa. Và là cháu gái của Ravana, quỷ vương của Lanka. Trong Ramayana, Surpanakha là kẻ xúi giục đã dẫn đến một loạt các sự kiện, bao gồm cả cuộc chiến giữa Rama và Ravana, và cuối cùng là sự diệt vong của Ravana.
 |
| Hình ảnh Surpanakha với làn da xanh lục, đội mũ miện, đang bay và khóc lóc. |
Hình tượng Yak đã trải qua một quá trình phát triển lâu dài và phức tạp từ nguồn gốc Hindu, qua sự tiếp nhận của Phật giáo Theravada, đến sự phát triển ở các quốc gia khác nhau, Yak đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa và tín ngưỡng của nhiều dân tộc như Khmer, Thái, Lào... Mặc dù đa số được thờ cúng như một vị thần độc lập, họ vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa Khmer.
Nguồn: Khổng Seyla